شرم

 

شرم (استیو مک‌کویین) – ½

 

* با توجّه به کامنت‌ها و نکته‌های طرح‌شده در آن‌ها، یادداشتِ نخست را کمی بیشتر بسط دادم.

 

استیو مک‌کویین بارقه‌های امیدِ حاصل از فیلمِ اوّل را یکسره بر باد می‌دهد. آن هم برای تجربه‌ای که اگر درآمده بود دستِ کم سه دهه تأخیر داشت، امّا حالا تنها یک فیلمِ «خالی» است همراه با درجه‌ای از مشکوک‌بودن به «واپس‌گرایی».

همیشه مستقیم‌ترین راه‌ها بهترین‌ها برای دیدنِ واقعیّتِ فیلمِ پیشِ رو نیستند. پس به جای هم‌رقصی با «این قاب‌های هوشمندانه‌ی ساکن و متقارنِ فیلم» می‌شود چرخی زد و از نقطه‌‌ی عزیمتِ فیلم پرسش آغاز کرد؛ درست از جایی که فیلمساز با مادّه‌ی خامش روبرو شده است. بسیار اشاره شده که شرم تلاشش را برای انسانی‌کردنِ کاراکترِ برندون انجام داده، امّا کمتر توجّه شده که «اخلاقی» کردنِ داستانِ برندون بزرگترین قماری بوده که مک‌کوئین و همکارِ فیلمنامه‌نویسش برای نزدیکی به موضوع انتخاب کرده‌اند. قماری که به احتمال با وارد کردنِ سیسی، خواهر برندون، کلِ مسیر را وارونه کرده است.

آقای برندون سالیوان از تیپی می‌آید که به آن می‌گویند معتادِ جنسی. قبول. «ناخواسته» واردِ پروسه‌ای می‌شود که از امکانِ تغییرِ او می‌پرسد؛ «ناخواسته» چون اگر سیسی به آپارتمانش نیامده بود همه چیز برایش عادّی بود - فقدانِ «گذشته» و «پس‌زمینه» در طرحی که مک‌کویین برای کاراکترش ریخته، شاید تنها جلوه‌ای از فقرِ جهانِ ساخته شده با او باشد؛ بعید نیست او در این فاصله‌ها و فضاهای خالیِ روایت نیم‌نگاهی به فیلم‌های اروپایی دهه‌های شصت و هفتاد با کاراکترهایی در بحرانِ حسّی، عاطفی یا روحی داشته، امّا شرم با اخلاق‌گرایی‌اش فرسنگ‌ها دور می‌نشیند - هستند کسانی که یادآوری خواهند کرد که ایده و شکلِ اجرای لحظه‌ی ورودِ برندون به خانه و مواجه شدنش با سیسی حاوی چه معناهای ضمنی‌ای است و بعد خواهرش حتماً باید یک شب خودش را در اختیارِ همکارِ خانم‌بازِ برندون بگذارد و صدای عشق‌بازیِ آن‌ها برندون را دیوانه کند؛ او «تحقیر» شود، زندگیِ جنسیِ روزمرّه‌اش به هم بریزد  … تا تلاش بکند از این اعتیاد رها شود؛ شکست بخورد، دست به خودویرانگری بزند … باقی نیز در داستانی که در عمق و واکاویِ موضوعِ انتخابی بعید است چیزی بیشتر از آن فیلم‌فارسی‌های وطنیِ دغدغه‌مندِ اخلاق به دستِ ما بدهد تا به آخر قابلِ حدس است – از آن تصویرِ ایستگاه نیز سیسی با سقوط گره خورده بود …  برندونِ بیچاره؛ بله، این قماری بوده برای معکوس کردنِ ماهویِ یک ملودرامِ مدرن!

تصویرِ چهره‌ی پُر از دردِ برندون در لحظه‌ی اوج (!) در آن سکسِ سه نفره نیز به تنهایی گویای ظرافتِ فیلم در اجراست و به حدِّ کافی قانع‌کننده برای ترکِ فیلم (من البتّه با فاصله‌ای چندماهه شانسِ دیگری نیز به آن دادم) …  در کارِ فیلمسازانِ خوبی که خواسته‌اند راویِ «حکایت‌های اخلاقی» باشند همیشه دانایی و لطافتی در مواجههِ با این حیطه‌ها بوده که به آن‌ها این امکان را داده که به شخصیّت و موضوع از زاویه‌های مختلف نزدیک شوند، با آن بازی کنند، آن را بالا و پایین کنند تا آخر سر این احساس را به ما ندهند که به تماشای یک موعظه نشسته بودیم؛ همان ویژگی‌ای که استیو مک‌کویین ندارد. به همبن دلیل نقطه‌ای که در پایان شرم ایستاده‌ایم جز «ای وای! این برندونِ بیچاره و این اعتیادِ ویران‌کننده!» نمی‌تواند باشد (واقعیت این است که برندونی که مک‌کویین خلق کرده چیزی بیشتر از یک ماشین برای حملِ ایده‌های او نشده) ... نکته‌ای که با نگاهی به تنها سکانسِ خوبِ فیلم بامعناتر می‌شود: سکانسِ رستوران [برندون، ماریان و آقای گارسون!] و غیابِ هر چه که در آن است در لحظاتِ دیگر (جزئیات، درکِ اهمیتِ مسیرهای فرعی، نزدیک شدن به «پیچیدگیِ شخصیت و موقعیت» و البتّه کمی طنّازی) شاید نشان دهد که فیلم چطور می‌توانست پیش برود ...

و همچون برگشت‌ناپذیرِ نوئه دوزخ جایی است که معتادِ جنسیِ ما به دامنِ همجنس‌خواهان سقوط می‌کند ... اگر این به تنهایی (ولی نه فقط این) برای مُهرِ واپس‌گرایی خوردن بر پیشانیِ فیلم کافی نباشد (این «آقامذهبی‌های مدرن!»)، من نمی‌دانم چه چیزِ دیگر باید بتواند.