زنگ تفریح نخوانیمش

 

کریستین تامپسون بیست و چند سال پیش در تحلیلش بر فیلمِ ژاک تاتی در کتابِ شکستن حفاظِ شیشه‌ای در مورد عنوان فیلم متذکر شد که آن را باید به صورت دو کلمه‌ی جدای Play و Time و نه یک کلمه‌ای Playtime خواند. در تحلیلِ او بازی فرمی نبوغ‌آمیز تاتی با جزئیات در سطوحِ متفاوتی از مواجه و دریافت فیلم از همان اولین نمای فیلم همراه با عنوان‌بندی شروع می‌شود تا به تدریج به فصل رستوران که برسد به چالش با بسیاری از عادت‌های مالوفِ ما در تماشای فیلم‌ها‌ در بسیاری از سطوح میزانسنی و روایی فیلم گسترش یافته باشد. از این نظر دو کلمه‌ی Play و Time در عنوان فیلم از همان ابتدا دو موتیف بنیادی فیلم را به پیش می‌کشند: زمان در شکل زندگی هرروزه و بازی. «این تفاوت صرفنظر کردنی نیست، چرا که این جداسازی تاکیدِ بیشتری بر کارکردِ هر دو کلمه (و مخصوصا زمان) در عین حفظِ معنای دو کلمه با هم می‌کند».

جاناتان رزنبام بعدها در یادداشتی در درستی این استدلال تامپسون تردید کرد. «برای من مهمترین استدلال شیوه‌ای بود که تاتی خود فیلم را تلفظ می‌کرد. هرچند در چند باری که او را دیدم فراموش کردم این نکته را از او بپرسم». کریستین تامپسون نیز در پاسخ ضمن یادآوری اینکه عنوان‌بندی فیلم به صورتی است که دو کلمه‌ای به نظر می‌رسد (دو رنگ جدا و هر کلمه با حرف بزرگ) نوشت که پس از بیست و سه سال همچنان استدلالش را معتبر می‌داند. هرچند این را هم اضافه کرد که نامه‌ای با دستخطِ تاتی در سال 1974 در پاسخ به درخواستِ برگزاری بزرگداشتی از او در آمریکا را دیده که او فیلم را در آن Playtime و نه Play Time خوانده بود. «شاید پس از سال‌ها برای تاتی دیگر این جداسازی مهم نبوده، شاید هم عملا تلفظ جهانی فیلم را پذیرفته بود».

حالا و صرفنظر از تمامِ این بحث‌هایی که در زبانِ انگلیسی در مورد تلفظِ درست این فیلم تاتی شده، هر عنوانی که در فارسی برای فیلم پیشنهاد شود به احتمال زیاد (خوشبختانه) ترکیبِ دو کلمه‌ای خواهد داشت. فیلم تا به حال به فارسی زنگ تفریح خوانده شده که فکر می‌کنم عنوان مناسبی نبوده (چرا؟ چون مثلِ زنگ تفریح است؟) و امروز با توجه به بحث‌هایی نظیر آنچه که در بالا اشاره شد بجاست که ما هم در عنوان فارسی این فیلم تجدیدنظر کنیم. خواندنِ فیلم به وقتِ بازی در عمل همه‌ی آن بازی موتیف‌وار موردِ اشاره‌ی تامپسون را هم با خود همراه خواهد داشت.

یکی از بزرگترین و نابغه‌ترین فیلمسازانِ تاریخ سینما شایسته‌ی توجهی بسیار بیش از آن چیزی است که تا به حال نوشته‌های سینمایی فارسی زبان به او نشان داده‌اند. فیلمسازی که با او طراوت و شادابی باستر کیتنی، زیبایی گسترش‌های موتیف‌وار اُزویی و رادیکالیسمِ برسونی در توجه به اشیا را همزمان تجربه می‌کنیم (و اهمیتش در جنبه‌های انقلابی «فرم» آنچنان که کریستین تامپسون نشان داده هیچ کم از اهمیتِ گدار نیست). کسی که بیشترین درک از «فضا» در سینما را به ما بخشیده و ردپای حضورش را در سینمای پیشرو امروز کم احساس نمی‌کنیم. آیا دو فیلمِ درخشانِ روی اندرسون آوازهایی از طبقه‌ی دوم و شما زنده‌ها (که سینمای تاتی را با طعمی کافکایی ترکیب می‌کنند) بهترین گواه این نیستند که این کم‌قدردیده‌شده‌ترین از میانِ فیلمسازان بزرگ تاریخِ سینما امروز بیش از پیش در کنارِ ماست؟ … شاید پذیرفتن اینکه فیلمش زنگ تفریح نیست (هیچ‌گاه نبوده) گام مهمی باشد برای شروع بحثی جدی‌تر در موردِ او به فارسی.