خانواده‌ی مفخم آقای روباه

 

آقای روباه شگفت‌انگیز (2009 – وس اندرسون) - ***

 وس اندرسون و فیلم تازه‌اش

آمریکایی‌ها عاشقش هستند. فیلم‌هایش در فهرست‌های سالانه زیاد به یاد آورده می‌شوند (نمونه‌ی جدید‌تر حضور شاید مهمترین فیلمش رویال تننبامز در هر دو فهرست دهه‌ی منتقدان و خوانندگان فیلم کامنت است). می‌گویند چیزی اصالتا آمریکایی، چبزی معاصر در سینمایش وجود دارد، و اضافه می‌کنند چیزی که البته در نهایت یا «می‌گیرید» یا نه. ولی اگر در ردیفِ آن‌ها باشید که آنچنان که باید «نگرفته»‌اند، خوب این توصیف‌ها شاید کمتر بتواند در رفع ابهام‌ گره‌گشا باشد، یا حتی مقاله‌های مفصلتر مثل نوشته‌ی کنت جونز در موردِ رویال تننبامز نیز که با چنین لحنی شروع می‌شود: «بگذارید ساده بگویم که وس اندرسون اصیل‌ترین چهره‌ی فیلم کمدی آمریکایی پس از پرستون استرجس تا به امروز بوده»، که توقعی را ایجاد ‌می‌کنند که در نهایت نمی‌توانند به آن پاسخی دهند. نه این که فیلم‌هایش فیلم‌های بدی باشند که نیستند؛ بازیگوشی‌های فراوانش را در دل سنت‌های جاافتاده می‌شود دید و البته (از بدشانسی او) یک جور «دِمده» شدن را نیز - حس اینکه اگر مثلا دو دهه‌ای زودتر آمده بود، در زمان بحران قالب‌های سنتی هالیوود، کسی مثلِ او شاید می‌توانست هوایی تازه باشد. ولی زمانه گذشت تا کسانی چون کوئن‌ها و جارموش رابطه‌ی ما را با ژانرها پیچیده‌تر کنند تا امروز برای به رسمیت شناخته شدن در رده‌های بالا در این روزهای اوج دوباره‌ی سینما چیزهایی بیشتر لازم باشد. و خب، بهانه‌ها هم راحت پیدا می‌شود: او به لحاظ بصری چندان چشمگیر نبوده و به لحاظ روایی نه در حد لازم رادیکال – آن دو حیطه‌ای که از شرق دور تا آمریکا مهمترین «اتفاق»‌های دهه‌ی اخیر با حداقل یکی از این ‌دو مشخص و تعریف شدند.

اما چیزی است در این میان که دعوت به احتیاط می‌کند، این که ایستادن بر این موضع که اگر رادیکالیزم نه پس انتخاب‌مان بدنه‌ی هالیوود است عملا به نشنیدن و نادیده گرفتن طیفِ متنوعی از صداها می‌انجامد که در سینمای امروز آمریکا در حاشیه‌های هالیوود به خلق دنیاهای شخصی خود مشغولند. اینجا عموما با فیلم‌هایی کوچک و ساده مواجهیم که شاید چندان به لحاظ زبان سینما اتقاق‌های چشم‌گیری نباشند ولی آشکارا با نگاه‌های رسمی‌ و متداول فاصله‌دارند. فیلم‌هایی کوچک‌اند که یکی از قدیمی‌ترین سنت‌های کلاسیک را احیا و با مضامین روز (و با خلقِ کاراکترهایی نو) ترکیب می‌کنند. آن سنتی که بر قصه و بر خلق شخصیت متکی بود و کارگردانی را معمولا چیزی جز اجرای آن در شکلی قابل قبول نمی‌دانست. در چنین اتمسفری که طیفی رنگارنگ از آدم‌های مختلف را از الکساندر پین (راه‌های جانبی) تا کلی ریشارت (وندی و لوسی) و از کورتنی هانت (رودخانه‌ی یخ‌زده) تا یکی از هیجان‌انگیزترین‌هایشان نوآ بامباخ [گرینبرگ فیلم جدیدش موضوع یکی از یادداشت‌های آتی این وبلاگ است] را دربرمی‌گیرد، فیلم‌های وس اندرسون نیز جایگاهِ خود را می‌یابند و علیرغمِ نقص‌هایشان طلبِ دیده شدن می‌کنند: راشمور (با مثلت عجیبی که از رابطه‌های سه کاراکتر اصلی‌اش شکل می‌دهد) نه از آن فیلم‌های متعارفِ با موضوعِ درگیری‌های بلوغ است که فراوان اینجا و آنجا می‌توان دید؛ یا سفر معنوی معکوس سه برادر به هندوستان در دارجلینگ با مسئولیتِ محدود می‌تواند هجویه‌ای افسرده بر انبوهی از آن سفرهای کلیشه‌ای خودشناسانه‌ی غربی به شرق باشد و رویال تننبامز با مدل دلپذیرِ داستان‌گویی‌اش یکی از غریب‌ترین خانواده‌های مملو از نابغه‌های تلف شده را در سینمای معاصرِ آمریکا معرفی می‌کند.

و حالا ششمین فیلمِ این فیلمسازِ بیرون از مُدِ معاصر، انیمیشنی عروسکی که فیلمنامه‌اش را با کمکِ نوآ بامباخ بر مبنای کتاب معروف رولد دال نوشته (و اگر نقش هنری سلیک کارگردانِ کُرالاین را هم اضافه کنیم، مجموعه‌ای از استعدادهای سینمای مستقل آمریکا را در پشت سرش می‌بینیم) مجموعه‌ای از لذت‌ها و کاستی‌های فیلمی وس اندرسونی را با خود به همراه دارد. در نقطه‌ی شروع آقای روباه کاراکترِ تازه‌ی مخلوقِ او با تضادهایی از جنسِ شخصیت‌های هم‌تبارش دست به گریبان است؛ یک جنتلمن، ستون‌نویسِ روزنامه‌ی شهر ولی موجودی وحشی در درون. و چه می‌شود این موجود دوست‌داشتنی درگیرِ بحران اگزیستانسیال شود و دچارِ دغدغه‌ی این پرسش که روباه بودن اصلا چه معنایی می‌دهد؟ همچون پدرِ تننبامزها ترس از مرگ اینجا نیز محرک است (حالا که چند صباحی بیشتر نمانده چرا به جای لانه‌ای در زیرزمین آن بالا زندگی نکند) و بهبود رابطه‌ی نه چندان مساعد با پسر یکی از عناصر کلیدی درام (پدرها و پسرها در فیلم‌های او در چالشی ابدی برای تعریف رابطه‌های میان خود هستند) و همچون مکس فیشرِ راشمور نبوغی که در شرایطی ناهمساز مشکل‌ساز می‌شود. آنچه که در این فیلمِ تازه از دست می‌رود شبکه‌ای ظریف از رابطه‌های وس اندرسونی است که در بده‌بستانی میان چند شخصیت اصلی بسط می‌یافت و آنچه که به دست می‌آید رسیدن به انرژی کودکانه‌ای است که در بهترین لحظه‌هایش شور و شعفِ کمدی‌های نابِ اسلپ‌استیک را به خود می‌گیرد. چیزی که در آن نبردِ پایانی با سه بدمن فیلم که از حیث تک‌بعدی بودن جلوه‌ای تماما کاریکاتوری به خود گرفته‌اند (Boggis, Bunce, and Bean, one fat, one short, one lean) به اوج می‌رسد. نظیرِ هر فیلم دیگر اندرسون ریتم و دیالوگ‌ها اینجا نیز جزو برگ‌های برنده‌اند – او از معدود قصه‌گوهای امروز آمریکایی است که اهمیت زمان را می‌داند، فیلم‌های او (به استثنای اولین فیلمش) در زمان‌هایی کوتاه می‌گذرند (رویال تننبامز از نظر سرعت انتقالِ انبوهی اطلاعات در کمترین زمان ممکن مثال‌زدنی است) و نظیرِ بسیاری از فیلم‌های جدی‌تر که از داستان‌های کودکان سرچشمه می‌گیرند فکر کردن به مساله‌ی مخاطبِ واقعی پاشنه‌ی آشیل فیلم (چه می‌شد بامباخ از همان ابتدا فیلم را از شر آن موش سیاه رها می‌کرد؟). و در پسزمینه‌ای کلان‌تر، شوق اصلی دیدن فیلم است در چشم‌انداز سینمای 2009 که نویدِ اتفاق‌های تازه در کنار پاهای همیشه ثابتِ انیمیشن‌های آلترناتیو دارد و نیز برای آقای فیلمساز، خبرِ احیای دوباره‌ او (حتی در میانِ طرفدارانش نیز کم نبودند که می‌گفتند پس از رویال تننبامز رو به زوال نهاده) و در هر دو زمینه می‌توان کنجکاوانه منتظرِ فیلم‌های بعدی ماند.   

پی‌نوشت:

من عنوان فیلم را به آقای روباه شگفت‌انگیز برگرداندم هرچند اگر ترجمه‌ناپذیری اسم‌های خاص را مبنا بگیریم آقای فاکس باید ترجمه‌ی دقیق‌تری باشد.