شكستن حفاظ شيشه اي

بالاخره دري به تخته مي­خورد و يك آرزوي چندين ساله برآورده مي­شود: به لطف دوستي شكستن حفاظ شيشه­اي كتاب معروف كريستين تامپسن به دستم ­مي­رسد. از چند سال قبل كه مجيد اسلامي در صفحات "مفاهيم نقد فيلم" در ماهنامه­ي فيلم اين كتاب را همراه با ترجمه­ي دو فصل آن (يكي فصل اول كه در واقع زيربناي نظري كل كتاب و شايد حتي نقد نئوفرماليستي است و ديگري فصل بسيار خواندني مربوط به فيلم دزد دوچرخه) معرفي كرد، رفتن به سراغ كتاب برايم هميشه يك وسوسه­ي دائمي بود. هر چند كه در غياب ترجمه­اي از آن، تا مدتها نبود دانش كافي زباني براي خواندن كتابي در اين سطح آن را همچون بسيار چيزهاي ديگر به مسئله­اي محال برايم بدل كرده بود و ...

شروع به خواندن كتاب كرده­ام: براي خواندن فصل زنگ تفريح آنقدر انگيزه دارم كه پيش از همه به سراغش بروم. تحليلي كه بيش از حد انتظار خواندني است و بسيار آموزنده. خوشبختانه فصل ديگري نيز به تعطيلات آقاي اولو اختصاص دارد و نيز فصلي به آخر بهارِ آُزو و همينطور دو فصل ديگر كتاب به دو فيلم از گدار و يكي نيز به لانسلو دولاك. و اينها همه به حد كافي وسوسه برانگيز.

اما شگفتي اصلي براي من در جايي ديگر رخ مي­دهد: در فصل مربوط به لورا. شايد به جرات نمونه­اي تمام عيار است از يك تحليل كامل؛ يكي از كاملترين نقد فيلمهايي كه تا به حال خوانده­ام. تامپسون در اين تحليل كمياب با فيلم اتو پره­مينجر تقريبا همه كار مي­كند: تحليل روايت، تحليل سبك، تحليل تاريخ سينمايي، تحليل تماتيك و آنجا هم كه لازم است انبوهي اطلاعات از پشت صحنه­ي فيلم را براي تقويت تحليلهاي نظري­اش به كار مي­گيرد. اگر لورا (1944) شاهكار پره­مينجر را ديده باشيد به ياد داريد كه فيلم (همچون چند فيلم كلاسيك بزرگ ديگر نظير سرگيجه يا مرد سوم) ساختاري دو بخشي دارد. نيمه­ي اول درباره­ي زني مرده است و جستجوي راز قتل او و نيمه­ي دوم درباره­ي زنده بودن اوست و حل گرهِ نيمه­ي نخست. تامپسون مي كوشد تحليلي تازه از اين دو بخشي بودن فيلم ارائه كند و جالبتر اينكه از جاهاي بسيار متفاوتي شروع مي­كند و به نتايجي يكسان و شگفت انگيز مي­رسد ( تحليل او در بخشهايي همچون اشاره به تغيير POV فيلم و رديابي فرمي آن واقعا نبوغ­آميز است).

و باز هم جالبتر استراتژي تامپسون است كه نشان مي­دهد مسيرهاي نزديك شدن، ديدن و در نهايت بررسي فيلم تا چه ميزان مي­توانند متنوع باشند و خلاقانه. براي كساني كه فكر مي­كنند نقد نئوفرماليستي صرفا تحليل فرم و روايت است، تحليل­هاي تماتيك تامپسون مي­تواند يك شوك باشد و براي كساني كه دغدغه­شان نقد تماتيكِ صرف است تحليل تامپسون مي­تواند نشان دهد كه چگونه شيوه­ي بحث تماتيك در موردِ فيلمها مي­تواند در بده بستان دائمي با نظام فرمي فيلم گسترش يابد.

و نكته­اي مهم­تر: اينكه فصلهاي مختلف كتاب كه به جز فصل اول هر يك به فيلمي مشخص اختصاص دارند شبيه ديگري نيستند: هر كدام استراتژي­هاي متفاوتي دارند و روش ويژه­ي خود را براي نزديك شدن به فيلم مورد تحليلشان، متناسب با خود فيلمها، دارند: جايي بحث تاريخ سينمايي است، جايي صرفا روايي است، جايي بيشتر بر تعامل سبك و روايت تمركز مي­كند و جايي ديگر سرشار از اشاره به پس­زمينه­ي اجتماعي فيلم. و اينگونه است كه تحليلگري چون كريستين تامپسن مي­تواند به سراغ فيلمهاي متنوعي برود، از فيلم نمونه­اي كلاسيكي همچون وحشت صحنه هيچكاك گرفته تا فيلمي همچون Tout va bien گدار، و هر بار با دستي پر برگردد.

و يك نكته­ي جالب ديگر : تامپسون نوشته كه فصل لورا در واقع ماحصل تحقيقي بوده كه پيشتر براي كلاسي دانشگاهي، براي مدرسي به نام ديويد بوردول، انجام داده و در طي بحثهاي كلاس با استاد و ساير دانشجويان تكميلشان كرده است.

راستش شخصا اعتراف مي­كنم كه برخورد با چنين تحليلهايي اندكي اعتماد به نفس آدم را نه حتي براي نوشتن كه حتي براي اظهارنظر كردن در مورد فيلمها از بين مي­برد : (واقعا) فاصله از كجاست تا به كجا؟